1.0 Pengenalan
Malaysia dan
Nusantara mempunyai bahasa pertuturan tersendiri iaitu bahasa Melayu. Bahasa
Melayu telah menjadi lingua franca sejak lebih 600 tahun lalu, lebih lama
daripada bahasa Inggeris yang hanya bermula pada pertengahan kurun ke-16. Sejak
tahun 1955, bahasa Melayu telah dinobatkan sebagai bahasa kebangsaan negara dan
telah menjadi bahasa rasmi sejak merdeka. Pada tahun 1967, bahasa Melayu telah
menjadi bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi yang termaktub dalam Perlembagaan
Malaysia iaitu Perkara 152.
Pandangan
sarwa mengandaikan bahasa Melayu merupakan aset negara yang begitu bernilai
ekoran daripada peranannya yang melambangkan identiti bangsa dan negara
Malaysia. Jika ditelusuri, bahasa Melayu memainkan peranan yang begitu penting
dalam mencapai aspirasi negara yang mendambakan kemajuan bahasa seiring dengan
kemodenan arus pembangunan. “Tidak lapuk dek hujan, tidak lekang dek panas”
merupakan peribahasa yang sering meniti dibibir masyarakat apabila membicarakan
hal berkaitan dengan bahasa Melayu kerana masyarakat konvensional menginginkan
martabat bahasa Melayu sentiasa dijulang dan diguna sepanjang zaman.
Relevan
dengan kehendak zaman, seantero dunia mendambakan bahasa rasmi negara menjadi
gah dipersada dunia dan menjadi salah sebuah bahasa antarabangsa seperti bahasa
Inggeris yang digunakan di seluruh pelosok dunia tidak kiralah dalam hal
pentadbiran mahupun komunikasi. Rentetan daripada senario tersebut negara Malaysia
juga tidak terkecuali dalam membina hasrat untuk memartabatkan dan menjadikan
bahasa Melayu sebagai bahasa yang unggul setanding dengan bahasa Inggeris dan
seterusnya diguna pakai di peringkat antarabangsa. Maka, negara menggalakkan
masyarakat untuk meluaskan horizon pemikiran dan menggunakan pelbagai inisiatif
untuk terus mempelajari dan mengkaji hal berkaitan bahasa Melayu seperti
mempelajari ragam dan gaya bahasa Melayu yang begitu sinonim dalam pengajian Melayu.
2.0
Konsep Ragam Bahasa
Ragam Bahasa
Melayu merupakan ciri–ciri gaya penceritaan istimewa yang digunakan untuk
sesuatu jenis bidang. Ciri–ciri istimewa itulah yang membolehkan kita segera
dapat menjangka apa yang menjadi topik atau tajuk utama sesuatu teks sebaik–baik
membaca ayat pertama. Sebagai contoh, permulaan ayat yang bermula dengan
‘alkisah’ atau ‘pada suatu zaman dahulu’, jelas menunjukkan bahawa pengarang
ingin menyampaikan sebuah cerita klasik.
Menurut Asmah Haji Omar (1987:47)
menjelaskan ragam bahasa didasarkan kepada ciri–ciri khusus dalam penggunaan
bahasa menurut bidang penggunaannya. Manakala Bachman (1990) mendefinisikan
ragam bahasa sebagai variasi bahasa menurut pemakaian, yang berbeza–beza, topik
yang dibicarakan, hubungan pembicara, kawan bicara dan orang yang dibicarakan
serta medium pembicara.
Ragam
bahasa adalah variasi bahasa yang berasaskan pemakaian atau penggunaannya,
terutamanya yang berkaitan dengan konteks dan situasi yang tertentu. Nik Safiah
Karim et al. (1996:31) menyatakan bahawa Za’ba, dalam bukunya Ilmu Mengarang
Melayu, membincangkan ragam bahasa dalam dua bab iaitu gaya cakap mulut yang
bererti bahasa Melayu lisan dan gaya surat iaitu bahasa Melayu tulisan. Ragam
bahasa Melayu boleh dibahagikan kepada ragam bahasa formal dan tidak formal.
2.1 Konsep Bahasa Formal
Ragam bahasa
formal ialah bahasa yang digunakan dalam situasi rasmi seperti urusan surat–menyurat,
semasa proses pengajaran dan pembelajaran dan semasa bertutur dengan orang yang
lebih tinggi pangkat atau statusnya. Jika ditelusuri, bahasa formal mengambil
kira sebutan, intonasi, pilihan perkataan, nahu, penggunaan peribahasa dan
budaya sesuatu bahasa itu sepenuhnya.
Bahasa
formal merujuk kepada penggunaan bahasa yang lebih teratur, lengkap dan
memerlukan segala strategi pertuturan untuk memberi gambaran yang beradat serta
hormat dalam konteks formal. Sebagai contoh, “Awak sangat degil. Saya telah
berkali–kali memberi amaran supaya jangan pergi ke tempat itu, tetapi awak
masih hendak ke sana”. Contoh tersebut jelas menunjukkan bahawa ayat tersebut
mementingkan aspek–aspek intonasi, pilihan perkataan, struktur ayat dan
tatabahsa.
Pasti muncul pelbagai soalan
dikotak fikiran masyarakat bahawa adakah bahasa formal persis dengan bahasa
rasmi? Sebenarnya, bahasa rasmi dan bahasa formal merupakan suatu perkara yang
berbeza. Bahasa rasmi menyatakan taraf
sesuatu bahasa, manakala bahasa formal merujuk kepada keadaan penggunaan
sesuatu bahasa. Bahasa formal biasanya memerlukan penggunaan nahu yang lengkap
dan tidak melanggar hukum tatabahasa Melayu. Selain itu, bahasa Melayu juga
memerlukan intonasi yang sempurna dan bersesuaian dengan konteks. Terdapat dua
contoh yang tergolong dalam bahasa formal iaitu bahasa baku dan bahasa istana.
2.1.1
Bahasa Baku
Bahasa baku ialah variasi bahasa yang
digunakan untuk berhubung apabila penutur pelbagai dialek berkumpul. Mengikut
sejarah, variasi bahasa Melayu baku diambil berasaskan dialek bahasa Johor Riau
ekoran daripada penggunaannya yang lebih meluas berbanding dialek lain. Bahasa
baku menjadi dasar atau kriteria untuk menentukan ketepatan bahasa yang
digunakan dan juga diistilahkan sebagai bahasa standard. Di samping itu, bahasa
baku digunakan dalam urusan rasmi seperti pendidikan, pentadbiran,
kesusasteraan dan penulisan.
2.1.2
Bahasa Istana
Bahasa istana ialah bentuk bahasa yang
digunakan dalam kalangan kerabat diraja apabila berhubung atau berkomunikasi
dengan kerabat diraja dan apabila menyebut hal ehwal berkenaan raja. Bahasa
istana masih digunakan hari ini walaupun sistem feudal lama hanya tinggal sejarah.
Bahasa
istana mungkin berasal daripada bahasa yang sama tetapi mempunyai kosa kata
yang berlainan atau penggunaan bahasa yang berbeza sama sekali. Sebagai contoh,
wangsa Seuna yang pernah memerintah negeri Karnataka menggunakan bahasa Kannada
dan bukannya bahasa Sanskrit sebagai bahasa istana, atau bahasa Arab yang
menjadi bahasa istana di Parsi apabila negara tersebut ditakluki oleh orang
Arab.
Sementara bahasa yang sama dengan
kosa kata yang berlainan wujud dalam bahasa Melayu seperti “Nyōbō kotoba”
iaitu sistem bahasa istana bagi bahasa Jepun, bahasa Jawa dan banyak lagi
termasuklah bahasa Inggeris.
3.0 Bahasa Tidak Formal
Bahasa tidak formal
merupakan bahasa yang digunakan dalam situasi tidak rasmi seperti dalam
perbualan seharian, khususnya dengan orang yang kita kenal mesra. Selain itu,
bahasa yang tidak formal juga ialah bahasa yang digunakan dengan tidak
mengambil kira sebutan, intonasi, pilihan perkataan, nahu, penggunaan
peribahasa dan budaya sesuatu bahasa itu sepenuhnya.
Bahasa tidak formal dapat dilihat melalui
cirinya yang ketara iaitu percampuran kod. Kod dalam bahasa ialah unsur–unsur
bahasa yang digunakan dalam perhubungan, umumnya perkataan atau sebarang unsur
bahasa lain. Percampuran kod merupakan salah satu ciri yang paling menonjol
dalam bahasa Melayu tidak formal. Sebenarnya percampuran kod berbeza dengan
pertukaran kod. Pertukaran kod ialah penggunaan bahasa yang rapi dan terkawal.
Cuma satu bahasa atau kod lain digunakan untuk memberikan suatu kesan tertentu.
Misalnya, “I suka menggunakan computer kerana ia sophisticated dan
mempercepatkan kerja–kerja pejabat I yang bertimbun–timbun.” Terdapat beberapa contoh yang
tergolong dalam bahasa tidak formal iaitu bahasa basahan, bahasa pasar dan
bahasa halus.
3.1
Bahasa Basahan
Jika ditelusuri, bahasa
basahan juga dikenali sebagai bahasa kolokial. Pendeta Za’ba menggelar bahasa
ini sebagai bahasa cakap mulut. Bahasa ini juga merupakan bahasa pertuturan
harian dalam konteks tidak rasmi. Terdapat tiga jenis perbezaan antara bahasa
baku dengan bahasa basahan iaitu dari aspek perkataan berbeza untuk makna yang
serupa. Misalnya, perkataan ‘mengapa’ digunakan untuk bahasa baku manakala
perkataan ‘kenapa’ digunakan sebagai bahasa basahan. Perbezaan yang kedua ialah
dari aspek bentuk kependekan dan hal ini dapat dilihat dari perkataan ‘hendak’
dalam bahasa baku manakala perkataan ‘nak’ digunakan dalam bahasa basahan. Seterusnya,
perbezaan perubahan bunyi yang jelas didengar apabila menuturkan bahasa basahan
dan bahasa baku. Sebagai contoh, perkataan yang digunakan dalam bahasa baku
ialah ‘ambil’ manakala dalam bahasa basahan pula ialah ‘ambik’.
3.2 Bahasa Pasar
Bahasa pasar ialah bahasa
asimilasi antara bahasa Melayu dengan bahasa–bahasa bukan Melayu dan pelat
penyebutannya dipengaruhi oleh pelat bahasa ibunda penutur. Selain itu, bahasa
ini juga dianggap tidak gramatis kerana mengabaikan hukum DM dan penggunaan
penjodoh bilangan. Sebagai contoh, penggunaan perkataan ‘gua’ untuk
menggantikan ‘saya’ dan menggunakan perkataan ‘banyak’ sebagai kata penguat
seperti ‘banyak cantik’. Seterusnya, bahasa pasar juga sering menggunakan
perkataan ‘punya’ seperti ‘apa punya budak’.
3.3 Bahasa Halus
Bahasa halus wujud kerana pertimbangan
terhadap orang yang dilawan bertutur. Kedudukan, pangkat dan umur serta
keakraban orang yang dilawan bertutur mempengaruhi pemilihan perkataan dan kata
ganti nama. Sebenarnya, bahasa halus juga ada kalanya digunakan dalam
surat–menyurat apabila kata–kata yang sopan digunakan. Kata ganti nama diri
merupakan aspek yang penting ekoran daripada pengggunaan perkataan anakanda,
ayahanda, adinda, kekanda, bonda dan nenda. Bahasa kiasan dan peribahasa digunakan
dengan meluas untuk menyatakan sesuatu secara halus atau tidak berterus terang.
Misalnya, perkataan buang air besar, berbulan madu dan berbadan dua.
3.4 Perbezaan antara Bahasa Formal danTidak
Formal
Terdapat banyak perbezaan di
antara bahasa formal dan tidak formal. Bahasa formal dan tidak formal ini
bertentangan dalam kebanyakan hal. Kedua–dua ragam bahasa ini dapat ditinjau
daripada beberapa aspek.
3.4.1 Ganti Nama
Bahasa formal tidak
menggunakan nama sendiri untuk menggantikan saya. Sebagai contoh, “Saya tidak
mahu ke bandar seorang diri.” Manakala dalam bahasa tidak formal, nama sendiri
digunakan bagi ganti nama orang pertama. Kadang kala ganti nama bahasa Inggeris
‘I’ dan ‘you’ digunakan untuk menggambarkan unsur kemesraan antara sahabat
karib. Contohnya, “Imah tak mau ke bandar sorang–sorang.”
3.4.2 Penggunaan Gelaran
Penggunaan kata gelaran dalam
bahasa formal digunakan selengkap–lengkapnya. Kata gelaran hormat seperti
encik, puan, tuan gelaran nama profesion seperti Dr., Inspektor, Cikgu dan
sebagainya akan digunakan sepenuhnya dalam perbualan formal. Misalnya, “Encik
tinggal dengan siapa? Tidakkah encik berasa sunyi tinggal seorang diri?”.
Manakala tidak terdapat kata gelaran lengkap yang digunakan dalam bahasa tidak formal.
Contohnya, “Pakcik duduk dengan sapa? Tak sunyi ke pakcik duduk sorang–sorang?”
3.4.3 Unsur Kependekan
Bahasa formal menggunakan
unsur–unsur yang lebih lengkap dan sempurna, manakala bahasa tidak formal
sering menggunakan unsur kependekan. Contoh ayat yang digunakan dalam bahasa
formal ialah “Saya tinggal di Petaling Jaya. Di sini ada pasar malam. Kami
boleh membeli segala macam keperluan.” Ayat bahasa tidak formal pula ialah
“Makcik tinggal di P.J. kan! Kat sini ada pasar malam! Kita boleh beli macam–macam
kan!”
3.4.4 Unsur ‘lah’
Bahasa formal akan
berbunyi janggal dengan penggunaan ‘lah’. Misalnya, “Saya tidak peduli berapa
set saya perlu bermain, yang penting saya mesti menang.” Unsur ‘lah’ sering
timbul dalam bahasa tidak formal, malah ini merupakan suatu penanda mesra yang agak jelas. Sebagai
contoh, “Saya tidak kisahlah, tiga set pun tak kisahlah, saya kira mesti menang
sajalah.”
3.4.5 Percampuran Kod
Percampuran kod, atau
umumnya penggunaan kata–kata daripada bahasa lain seperti Cina, Arab dan India
semasa bertutur juga menunjukkan bahasa itu lebih mesra dan tidak bersifat
formal. Contoh ayat yang digunakan dalam bahasa formal adalah seperti “Saya
tidak dapat menjemput anak saya dari sekolah hari ini kerana terpaksa
menghadiri mesyuarat PIBG.”, manakala ayat dalam bahasa tidak formal ialah “I
tak boleh ambek anak I from school hari ni. I ada PTA meeting.”
3.4.6 Intonasi
Intonasi bahasa mesra, oleh
sebab mengiringi ungkapan–ungkapan yang lebih pendek, selalunya tidaklah memberi
pola sepenuhnya. Pola–pola bahasa formal akan lebih lengkap dan menggambarkan
dengan jelas pola–pola tertentu seperti ayat penyata, ayat tanya, ayat
perintah, ayat seru dan lain–lain. Hal ini merupakan aspek yang kurang
dihuraikan dalam bahasa kita untuk digambarkan dengan lengkap di sini.
4.0 Konsep Gaya Bahasa
Kamus
Linguistik (1997:83) mendefinisikan gaya bahasa sebagai penggunaan bahasa
seseorang dalam pertuturan atau penulisan dengan penggunaan ragam tertentu
dalam bahasa tulisan secara sengaja untuk menimbulkan kesan tertentu atau ciri
penggunaan bahasa sekelompok penulis. Menurut Kridalaksana (1984:57) pula
menjelaskan gaya bahasa ialah pemanfaatan atas kekayaan bahasa oleh seseorang
dalam bertutur atau menulis. Maksud lain ialah pemakaian ragam tertentu
untuk memperoleh efek-efek tertentu.
Bagi maksud gaya bahasa, Umar Junus (2010) menghuraikannya
sebagai cara menyatakan sesuatu yang lain daripada biasa tanpa kelainan
makna. Menurut Rahman Shaari (1993) pula, gaya bahasa terhasil melalui
tulisan. Jika penulis tidak mampu memilih cara yang sesuai untuk
menyampaikan fikirannya, maka karya itu dikategorikan sebagai tidak
bergaya. Menurut beliau lagi, adalah mustahil seseorang itu menulis
sebuah karangan tidak menggunakan ayat transformasi.
Menurut Maniyamin Hj Ibrahim (2006:38) pula menjelaskan
bahawa gaya bahasa terbit daripada usaha penulis memanipulasi bahasa yang sedia
ada. Tujuan manipulasi bahasa dilakukan adalah untuk mencari perkataan
atau ungkapan atau frasa yang serasi dengan mesej di samping menghasilkan
keindahan bunyi perkataan atau ungkapan atau frasa dalam karya dan menimbulkan
kesegaran dan keberkesanan karya kepada pembaca atau pendengar.
Jika ditelusuri, terdapat pelbagai jenis gaya bahasa yang
wujud dan digunakan dalam penulisan karangan dan puisi. Antara gaya bahasa tersebut
ialah simpulan bahasa, perumpaan, bidalan, metafora dan hiperbola serta
personifikasi.
4.1
Simpulan Bahasa
Simpulan
bahasa merupakan kelompok kata yang mempunyai susunan yang tetap. Selain itu,
mengandungi juga maksud yang berlainan daripada makna perkataan yang
membentuknya. Simpulan bahasa merupakan gaya bahasa yang paling ringkas dan
biasanya terdiri daripada dua perkataan dan mempunyai makna tersirat. Sebagai
contoh, ‘akal panjang’ yang memberi maksud seseorang yang berfikiran tinggi dan
mempunyai banyak idea, ‘bau–bau bacang’ iaitu pertalian keluarga yang jauh dan
‘muka tembok’ membawa maksud seseorang yang tidak tahu malu.
4.2 Perumpamaan
Perumpamaan
merupakan salah satu jenis peribahasa yang membandingkan sesuatu dengan yang
lain. Biasanya maksud perumpamaan berlainan daripada kelompok kata yang
membentuknya. Pada umumnya, perumpamaan menggunakan kata–kata bandingan iaitu
bagai, ibarat, laksana, seperti dan umpama. Misalnya, ‘seperti anjing dengan
kucing’ yang membawa maksud dua orang yang sering bertengkar apabila bertemu.
Contoh yang lain ialah ‘bagai tikus
membaiki labu’ yang bermaksud merosakkan lagi barang yang dibaikinya.
4.3 Bidalan
Bidalan ialah
susunan kata-kata yang telah digunakan umum dalam masyarakat Melayu dan
terkandung perbandingan, teladan dan pengajaran. Ciri–ciri yang membezakan bidalan
dan pepatah ialah bidalan mengandungi perkataan jangan, hendaklah, usah, biar
dan ingat. Contoh bidalan seperti ‘jangan bawa resmi jagung, makin berisi makin
tegak’ yang bermaksud semakin kaya semakin sombong. Contoh seterusnya pula
ialah ‘baik bawa resmi padi, jangan bawa resmi lalang’ yang membawa maksud kita
hendaklah merendah diri dengan kelebihan yang dimiliki dan bukan menjadi
sombong.
4.4 Metafora
Metafora ialah
gabungan daripada dua kata iaitu ‘meta’ bermaksud memindahkan dan ‘pherein’
yang bermakna membawa. Perkataan metafora berasal daripada bahasa Yunani dan
biasanya mengandungi satu kata konkrit dan satu kata abstrak iaitu perbandingan
tidak terus (Nik Hassan Basri Ab. Kadir, 2005: 360-361). Sebagai contohnya
ialah peti kenangan dan lipatan ingatan.
4.5 Hiperbola
Hiperbola
ialah perkataan yang berasal daripada bahasa Yunani. Kata majmuk ini terbina
melalui gabungan perkataan ‘hyper’ yang bermaksud melebihi dan ‘ballien’ yang
bererti luahkan atau keluarkan. Hiperbola merupakan salah satu daripada
kelompok gaya bahasa pertentangan iaitu sejenis gaya bahasa yang mengandungi
kenyataan tentang sesuatu perkara secara berlebih–lebihan atau secara melampau
waima dari segi jumlah, ukuran dan sifatnya. Tujuannya adalah untuk memberi
penekanan maksud terhadap sesuatu perkara atau situasi demi memperhebat,
meningkatkan kesan dan pengaruhnya (Nik Hassan Basri Nik Ab. Kadir, 2005:
347-349).
4.6 Personifikasi
Perkataan
personifikasi berasal daripada bahasa Latin. Perkataan ini merupakan cantuman
dua perkataan iaitu ‘persona’ dan ‘fic’. Perkataan ‘persona’ bermaksud orang,
pelaku, atau topeng yang dipakai dalam persembahan drama. Manakala ‘fic’ ialah
perkataan yang bererti membuat (Nik Hassan Basri Nik Ab. Kadir, 2005:368).
Perkataan personifikasi itu dikaitkan dengan segala sifat yang dimiliki oleh
manusia bagi segala macam benda yang tidak bernyawa.
Maka, personifikasi ialah sejenis
gaya bahasa perbandingan iaitu penginsanan atau pemberian ciri–ciri peribadi
orang atau sifat–sifat manusia kepada sesuatu benda, binatang, tumbuh–tumbuhan,
keadaan, peristiwa, barang yang tidak bernyawa atau idea yang abstrak.
Contohnya seperti ‘cahaya di sebalik kabus yang sentiasa member harapan’, ‘cuaca
yang begitu dingin menggigit’ dan ‘senja merangkak tua’.
5.0 Kesimpulan
Konklusinya,
ragam dan gaya bahasa Melayu merupakan simbiosis dalam bahasa Melayu yang tidak
boleh dinafikan kewujudan dan kehebatannya dalam melahirkan sebuah bahasa yang
begitu indah ekoran daripada fungsinya yang saling melengkapi antara satu sama
lain. Maka, persefahaman antara masyarakat konvensional amat penting dan mereka
harus berganding bahu membina impian masa depan bahasa Melayu dengan mengkaji
dan mempelajari ragam dan gaya bahasa Melayu sekaligus memartabatkan bahasa
kebangsaan kerana masyarakat merupakan mekanisme kawalan yang menggerakkan
sesuatu pelaksanaan agar bahasa Melayu dijulang oleh masyarakat seantero dunia.
Adalah
diharapkan pihak berwajib seperti Dewan Bahasa dan Pustaka memelihara dan
memantau serta lebih prihatin terhadap masalah–masalah atau kekeliruan yang
timbul berkaitan dengan bahasa Melayu kerana tanpa pemantauan dan sikap
prihatin pihak berwajib, penggunaan bahasa Melayu dikhuatiri akan disalahgunakan
dan dipermain-mainkan oleh golongan masyarakat yang senteng akal dan rendah
moralnya. Jika masyarakat hanya menopang dagu dan memandang enteng terhadap
kepentingan bahasa Melayu, kemungkinan besar bahasa kebangsaan Malaysia akan
lenyap dan hapus ditelan zaman. Oleh itu, kita tidak mahu bahasa kebangsaan
hancur maruah dan keunggulannya kerana bahasa melambangkan identiti serta
kemegahan sesebuah negara sehingga seluruh dunia berasa cemburu terhadap
kejayaan dan kemajuan bahasa dan bangsa yang dikecapi oleh negara Malaysia.
Bibliografi
Abdullah Hassan (1997). Bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu dan esei–esei lain. Shah Alam:
Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd.
Charles Ng Hon Yen (2006). Bahasa Melayu SPM. Shah Alam: Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd.
Nik Safiah
Karim (2008). Tatabahasa Dewan. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Razali Ayob (2012). Bahasa
Melayu penguasaan dan penggunaaan. Tanjong Malim: Fakulti Bahasa dan
Komunikasi, Universiti Pendidikan Sultan Idris